Deus sive Natura, God of Natuur
20 januari 2025De lenzenslijper Benedictus de Spinoza (1632-1677), beter bekend als Spinoza, de filosoof kon zich niet een Persoon achtig Wezen, genaamd God voorstellen. Spinoza had het liever over de Natuur, over de ons omringende werkelijkheid in z’n geheel. Natuur of: “Alles wat Is”. En … nou vooruit … dat wilde hij dan ook wel “God” noemen, hetgeen hij onder woorden bracht, zoals in de kop boven dit stukje. God of Natuur, als twee aanduidingen van wat hij zag als één werkelijkheid.
Een tamelijk recente versie hiervan kun je vinden bij de Nederlands-Amerikaanse dichter Leo Vroman (1915-2014). Ook hij sprak liever niet van een Persóón-God, maar koos het woord: Systeem. Daarover schreef hij de volgende verzen:
Systeem! Gij spitst geen oog of baard
en draagt geen slepend kleed;
hij die in U een man ontwaart
misvormt U naar zijn eigen aard
waar hij ook niets van weet.
Systeem, ik noem U dus geen God,
geen Heer of ander Woord
waarvan men gave en gebod
en wraak wacht en tot wiens genot
men volkeren vermoordt.
Systeem! Lijf dat op niets gelijkt,
Aard van ons hier en nu,
ik voel mij diep door U bereikt
en als daardoor mijn tijd verstrijkt
ben ik nog meer van U.
Waar Spinoza spreekt van NATUUR, tooit Vroman ‘Alles-Wat-Is’ met de naam: SYSTEEM. En wat ik hier zo leuk aan vind, is dat Vroman zijn Systeem vervolgens zonder enig probleem ‘aanspreekt’ als ware het een Persoon. Is de Natuur voor Vroman nu een Systeem? Of toch een levende Persoon?
Is Natuur voor hem een ‘iets’ of een ‘iemand’? Of kun je dat zo niet stellen?
Schleiermacher – nooit van gehoord, denk?
In de tijd ergens halverwege Spinoza en Vroman leefde de theoloog-predikant Schleiermacher (1768-1834). Hij schreef in 1799 een boekje met Vijf Toespraken over wat religie is. Volgens Schleiermacher moet je bij ‘religieus zijn’ niet in de eerste plaats aan God denken. Zijn woord was UNIVERSUM. Religieus zijn, zei Schleiermacher, is: al je zinnen open zetten voor wat er van buiten, vanuit heel het Universum op je af komt. En met ‘al je zinnen’ bedoelde Schleiermacher vooral je innerlijke zintuigen, je intuïtie, je GEVOEL. [Geloven is iets anders dan wetenschap, en ook iets anders dan Goed doen.] Geloven is intuïtief voelen en in je opnemen: alles wat vanuit het Universum aan indrukken op je afkomt. Dat kan het overweldigend gevoel zijn van een oeroud bos; of een desolate woestenij (zoals b.v. nu GAZA); een adembenemend bergmassief; de argeloze vraag van een kind; de vriendelijke glimlach van een voorbijganger; etc. etc. Dit alles in je opnemen door de uitingen van het Universum “aandachtig te bevoelen” en “je door al zijn uitingen en indrukken in kinderlijke ontvankelijkheid laten raken en vervullen”. Dat is volgens Schleiermacher religie. Ter vergelijking:
Wetenschap wil het universum onderzoeken en naar zijn hand zetten.
Filosofie wil het universum begrijpen en duiden.
Politiek, Ethiek en Moraal willen het universum verbeteren.
Dat is allemaal de meer aktieve kant van ons mens zijn. Het betekent handelen, ingrijpen, veranderen, exploiteren, uitbuiten ….
Maar RELIGIE – aldus Schleiermacher – is een on-middelijk GEVOEL, een directe passieve gewaarwording van het Universum in al zijn uitingen; en dit dan als een Holistische ervaring van alomvattende Eenheid, waar jijzelf een onderdeel van bent.
Dit komt dus heel dicht bij de NATUUR van Spinoza; of het SYSTEEM van Vroman.
Hoe kwam Schleiermacher dan nog bij God uit?
Het universum zonder meer; of als persoon?
Wel, zei Schleiermacher, als we uitgaan van het Universum als van meet af op ons inwerkend, dan hangt het van je eigen verbeeldingskracht af: of je het universum aanspreekt als God, dus als vrije persoon of niet. Hij schreef in 1799 ongeveer het volgende:
Als je verbeelding (Duits: Phantasie) zo werkt, dat je al die op je inwerkende
indrukken niet anders kunt of wilt zien als afkomstig van een vrij levend Wezen:
Dan zal je verbeelding de “geest van het universum’ willen personifiëren:
En dan heb je (een) God.
Maar als je meer wetenschappelijk bent ingesteld en onder de indruk van de
wetmatigheden in het Universum; als je het Universum vooral als systeem ziet,
als een harmonisch Geheel, door natuurwetten in stand gehouden en gereguleerd,
waar niet een vrije persoon doorheen kan fietsen, de hand mee kan lichten:
dan kun je het Universum niet als vrij wezen. En heb je geen God.
In beide mogelijkheden vallen God en de Natuur; God en het Universum grotendeels samen. Ze zijn van gelijke omvang.
Orthodoxe gelovigen zullen hier gaan protesteren. Zij zullen benadrukken dat er nog een derde mogelijkheid is. Naast het universum zonder meer; en ook naast het Universum aangesproken als Persoon:
Traditionele gelovigen zullen zeggen dat er buiten het Universum een volstrekt andere, boven-natuurlijke werkelijkheid is, namelijk de werkelijkheid van God, de Schepper, die dit hele systeem of universum gemaakt en van meet af in werking heeft gebracht.
Bij Vroman zien we dat hij zonder probleem zijn “Systeem” kan aanspreken als ware het een persoon. Zijn “Phantasie” stelt hem in staat om tenminste voor een deel te personifiëren, al gaat hij liever niet over tot het spreken van een “God”.
Ondertussen is een volgende vraag opgeworpen, namelijk of je God binnen of buiten onze wereld wilt zoeken? Binnen of buiten de natuur, het universum, jouzelf??? Volgende keer verder.
Hartelijke Groet, ds. Fokko F. Omta